امتياز و شاخص برجسته استاد حكيمي؛ نقطه جدايي او از شهيد مطهري

البته در روزهاي اخير صحبت هاي زيادي درباره شخصيت او مطرح شده است و اين بحث ها در روزهاي آينده ادامه خواهد داشت كه بسيار ارزشمند است. اما آنچه مي گويم مي تواند به طرق مختلف باشد. پروفسور حكيمي در سه زمينه از نظر دوره هاي سمينار و دانش معارف اسلامي كوشا بود و متخصص بود. يكي از رشته هاي فقه و اصول بود كه حدود 10 سال در دوره هاي خارجي استادان بزرگي مانند آيت الله ميلاني شركت كرد و در آن زمينه ها متخصص شد. حوزه دوم رشته الهيات بود كه در بحث هاي الهياتي نيز مهارت داشت. حوزه سوم حديث است. او در سه حوزه پژوهشگر و انديشمند بود و بحث هاي مكتوب نيز داشت.

امتياز استاد حكيمي چيست؟
اما وي در هيچ يك از اين سه محور ، فردي تأثيرگذار در زمينه هاي علمي نبوده و نيست. نه شخصيت فقهي او به سبك وكيل است و نه شخصيت كلامي و حديثي او. استاد حكيمي در اين جنبه ها ممتاز نيست و البته نه اينكه در اين جنبه ها كار نكرده يا آثار ارزشمندي از خود به جا گذاشته است. در همان موضوع مكتب تفكيك ، كه همچنين اثري با همين نام نوشت ، و اين اصطلاح نيز يكي از اختراعات آنها است ، آنها يك منبع قوي براي فرقه تفكيك هستند ، كه مي توان با شواهد مختلف كه مي تواند مورد بحث قرار گيرد از كتابها و سنتها يا نظرات انديشمندان اسلامي جمع آوري شود. اما در اين ارتباط ، اختراع استاد حكيمي نيست ، بلكه سخنان و نظرات اساتيد آنها است كه اثري ارزشمند است.

اما مزيت منحصر به فرد اين استاد چيست؟ تصور من اين است كه ما نبايد استاد حكيمي را از نسل فقها ، محدثان و متكلمان در نظر بگيريم و نبايد ريشه هاي فكري وي را با اين جريانات مرتبط كنيم ، هرچند در اين علوم مهارت داشتند. او فرزندي با ماهيت متفاوت است و ذهنش در كشوري ديگر رشد كرده است و اتفاقاً مزيت بزرگ حكيمان به اين جنبه مربوط مي شود و آن اين است كه ما بايد در جريان اصلاح طلبان ديني به دنبال ريشه ها و اجداد او باشيم. افرادي مانند سيد جمال الدين اسدآبادي كه نگران اصلاح انديشه ديني بودند ، وضعيت جامعه اسلامي را مشاهده كردند و به دنبال اصلاح زندگي مسلمانان بودند. استاد حكيمي دغدغه اصلي اين موضوع بود و من او را در اين زمينه بزرگ مي دانم.

دو اعتراض كه حكيمي در بين مسلمانان ديد
ما در اين دوره تعداد كمي از علما و انديشمندان اسلامي نداريم ، اما متفكران كمتري داريم كه به استاد حكيمي اهميت مي دهند. بنابراين ، اين امتياز بايد در نظر گرفته شود. حكيمي در ميان مسلمانان دو ايراد ديد؛ نخست ، او معتقد بود كه مسلمانان از تفكر ناب اسلامي فاصله گرفته اند. انديشه اسلامي يا درك مسلمانان آميزه اي از اسلام و غير اسلام است و عناصر تفكر غير اسلامي در ميان مسلمانان به عنوان اسلام شناخته مي شود و بايد به اسلام واقعي ترجمه شود. كتابي كه او در دهه هاي آخر عمر خود گذراند ، الحيات ، با اين نگرش نوشته شده است كه ما بايد به كتاب و سنت برگرديم و ببينيم كتاب و سنت درباره انسان و زندگي انسان چه مي گويد.

اما حكيمي فقط متفكري نبود كه در كتابها سرگردان بود و به مفاهيم ذهني پرداخت. حكيمي همچنين يك متفكر اجتماعي بود و شما وضعيت جامعه را ديديد و او معتقد بود كه جامعه ما ظاهراً اسلامي است ، اما ما عملاً از ويژگي هاي اسلامي فاصله داريم. بنابراين ، او همچنين اين سوال را مطرح كرد كه مشكل زندگي مسلمانان ما كجاست. اين دوره كار علمي و اجتماعي استاد حكيمي بود. آثار او را نيز بايد در آن جهت فهميد. به عنوان مثال ، يكي از موضوعاتي كه وي به آن علاقه داشت و در آثار مختلف مطرح كرد ، مسئله روحانيت بود. بسياري درباره روحانيت نوشته اند ، اما نظر آنها معمولاً اين است كه روحانيت نهادي است كه بايد از دشمنانش دفاع كرد ، اما ديدگاه حكيمانه متفاوت بود. وي در مورد اين نهاد بحث كرد ، اما ديدگاه او اصلاحي بود و كاستي ها و كاستي ها را ديد و در مورد اصلاح اين كاستي ها اظهار نظر كرد.

نگاه اصلاح طلبانه به روحانيت
در آغاز پيروزي انقلاب ، وي در حوزه علميه با عنوان هويت صنف كاهنان سخنراني كرد و بعداً اين رساله را در قالب يك كتاب ارائه كرد. اگر مي بينيد كه او در حال نوشتن كتابي درباره شيخ آقابزرگ تهراني يا كتابي درباره سيد جمال و ميرزا شيرازي قبل از انقلاب است ، به دليل نگاه اصلاح طلبانه او به روحانيت است. حكيمي به اين نتيجه رسيد كه اعتراض اساسي به زندگي مسلمانان ما اين است كه اين عنصر اساسي تفكر اسلامي از بين رفته است و عنصر اساسي مسئله عدالت و برابري است.

عدالت و برابري ، به گفته استاد حكيمي ، هم در فقه ما و هم در جامعه ما از بين رفت و دغدغه او عدالت بود ، بنابراين به اين نتيجه رسيد كه ما بايد به كتاب و سنت بازگرديم و دين را بر اساس عدالت درك كنيم ، و عدالت جامعه محصول تلاشهاي آنها در طول سالهاي زندگي دانشگاهي ، كتاب الحيات است كه با همين انگيزه و نيت نوشته شده است. موضوع اصلي در اين كتاب ، مسئله عدالت است.

عدالت مورد حمايت استاد حكيمي عدالت مورد استفاده در متون ديني بود و او زمان زيادي را صرف استخراج آن متون از منابع مختلف كرد. در قرون گذشته ، ما راوياني داشته ايم كه متون مربوط به احكام فقهي را مشخص كرده اند. مانند كليني در كافي كافي و راويان بعدي تا انتها ، هنگامي كه نوبت به صاحب فقيد وجوه مي رسد ، كه در هر فصل همه داستانهاي مربوط به يك موضوع خاص را جمع آوري كرده و در اختيار يك وكيل قرار مي دهد. با اين حال ، مرحوم حكيمي اين را براي نشان دادن الگوي زندگي مسلمانان كافي نمي داند ، و بنابراين در صدد ارائه الگويي از قرآن و سنت براي نتيجه گيري بر اساس اسلام بود.

در اين زمينه ، وي از آيات قرآن غافل نشد. يعني برخلاف ساير منابع كه فقط جنبه حديثي دارند ، او ابتدا آياتي را نقل مي كند و سپس به روايات مي پردازد. او سخنراني ها را دنبال كرد و سپس شرح خوبي از اين روايات را در بخشهاي مختلف ارائه كرد. او نه تنها يك هدف علمي را دنبال مي كرد ، بلكه با همان انگيزه هاي قبلي اين كار را انجام مي داد ، اما اين بدان معنا نيست كه پروژه اي كه استاد حكيمي منجر به اصلاح درك او از دين و زندگي ديني شد ، موفقيت آميز بود. او اولين گام ها را برداشت و بايد بدانيم كه بعد از آن گام هاي ديگري باقي مانده است و كساني كه به آن ايده آل و هدف توجه مي كنند ، بايد قدم هاي بعدي را بردارند. كار او جمع آوري ، مونتاژ و مونتاژ بود كه كار سخت و بزرگي بود. او اين كار را با كمك دو برادرش انجام داد ، اما هنوز دو خلأ در اين كار وجود دارد و الحيات به دو س questionsال پاسخ نمي دهد و دو فاز ديگر اين كار در اين زمينه باقي مانده است.

نقطه تفاوت سير انديشمندان چون شهيد مطهري و حكيمي
اولين قدم اين است كه اين متون بايد مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گيرند كه معتبر هستند و كدام معتبر نيستند و بايد نحوه رفع اختلافات اين متون و نحوه انجام آن مشخص شود. البته ، آنها برداشتهاي كلي در پايان فصل دارند ، اما نياز به بررسي هر يك از اين متون وجود دارد. استاد حكيمي بيش از يك نظريه پرداز ايده ايجاد كرد. عدالت به عنوان يك ايده مقدس و يك آرمان عالي و متعالي انساني و اسلامي ارائه مي شود و اين ايده و آرمان را زنده و زنده نگه داشت ، اما اين ايده بايد در سطح زندگي مردم تحقق يابد يا در كتابهاي درباري گنجانده شود. ايده آل است و به نظريه اي تبديل مي شود كه داراي استدلال است و راهي براي اثبات آن وجود دارد.

دومين شكاف در اين بحثها اين است كه استاد عدالت را با ارزش خود فقط در حوزه متون مذهبي نشان مي دهد. يعني عدالت را به عنوان يك موضوع روايي كه ما شرع مي دانيم ، نشان مي دهد. اما آنچه گفته نمي شود مباني عقلاني عدالت است. هنر متفكران بزرگ مانند شهيد مطهري تلاش براي اثبات اصول عقلاني بود.

البته ، امتياز حكيم نه تنها ادراكات او ، بلكه ادراكاتي است كه با دردهاي او آميخته است و او دانشمندي دردناك بود ، اما آيا اين درك متني و مبتني بر درد از واقعيت جامعه مي تواند راه حل هاي كافي براي مشكل توليد مثل و فقر به ما ارائه دهد؟ و تبعيض قائل شويد؟ آيا اين روايات مربوط به س presentال فعلي ما است يا خير ، و در اينجا مسير انديشمندان مانند شهيد مطهري از حكيمي جدا مي شود. تحليل ديگر اين است كه ما بايد ببينيم اين روايات امروز چگونه بايد براي ما مفيد باشند.

ريشه الحيات در اصلاحات لرد حكيمي نه در تحقيقات علمي است. اين يك اقدام علمي است ، اما انگيزه ها انگيزه هاي اصلاحي هستند و اين امتياز اين شخص بزرگوار است كه به اين موضوع اصلاح در درك ديني و اصلاح موقعيت اجتماعي توجه كند. بنابراين كتابهاي او در مورد بيان درد و چالش است كه بايد كاري انجام شود.

* سخنراني هاي خارج از دادگاه امروز 2 سپتامبر 1400